LONTOO Maailmankuululla kirjailijalla Yuval Noah Hararilla on synkkä viesti. Tekoäly voi tuhota ihmiskunnan tai ainakin ottaa siltä vallan. Tekoäly on jo täydessä vauhdissa sosiaalisesta mediasta sotatantereille.
Tämä on ydin kymmeniä miljoonia kirjoja myyneen historioitsijan juuri julkaistussa teoksessa Nexus – Tietoverkkojen lyhyt historia.
– Mitä tapahtuu ihmiskunnalle, jos miljoonat tai miljardit tekoälysovellukset tekevät yhä enemmän meitä koskevia päätöksiä? Tekoäly päättää, saatko pankkilainan. Tekoäly päättää, pommittaako se taloasi. Tämä tapahtuu jo nyt, Harari sanoo Ylen haastattelussa Lontoossa.
Kymmenet miljoonat ihmiset ovat ostaneet tiiliskiven kokoisia kirjoja, joissa Harari yhdistää historian tapahtumia satojen vuosien ajalta ja eri kulttuurien väliltä. Kirjaa Sapiens – Ihmisen lyhyt historia on myyty 45 miljoonaa kappaletta.
Uudessa teoksessa pääosassa ovat tulevaisuus ja tekoäly. Harari näkee horisontissa maailmaa mullistavia uhkia ja kertoo ne kirjoilleen ominaisella kevyellä tyylillä.
Nexus-kirjassa hän muistuttaa, että ihminen on ensimmäistä kertaa historiassa luonut jotain, joka on enemmän kuin työkalu. Tekoäly ei enää aina vaadi ihmisen apua oppiakseen. Se mukavoittaa elämäämme emmekä huomaa, kun se jo alkaa tehdä päätöksiä, joita emme osaa ennustaa tai hallita.
Hararin tiedettä popularisoiva ote on saanut kovaa kritiikkiä joiltain kirjan arvostelijoilta. Arvostelijoiden mukaan keskiajan historiaan erikoistunut Harari ei tiedä, mistä puhuu. Heidän mukaansa tekoäly on vahvasti ihmisen hallussa.
Vahvistusta Hararin kirjan ydinhuoli sai tämän vuoden fysiikan nobelistilta. Kanadalais-britannialaisen Geoffrey Hintonin mukaan on suuri vaara, että tekoälystä tulee älykkäämpi kuin ihminen ja että se riistäytyy ihmisen hallinnasta.
Hintonia on sanottu tekoälyn kummisedäksi. Hän jätti työnsä Googlessa viime vuonna, koska halusi puhua avoimesti kehittämänsä tekoälyteknologian vaaroista ja sanoi katuvansa työtään.
Roskatieto voi viedä diktatuuriin
Yksi Hararin teeseistä kirjassa on, että tieto ei enää kerrytä viisautta, vaikka sitä on valtavasti enemmän kuin koskaan.
– Suuri osa tiedosta on roskaa, Harari sanoo.
Roska on halpaa. Totuus taas on kallista, sillä faktantarkistus vaatii aikaa, rahaa ja energiaa.
Disinformaatiota löytyy runsaasti muun muassa viestipalvelu X:ssä, jonka omistaja, maailman rikkain mies Elon Musk tekee vaalityötä Yhdysvaltain presidentiksi pyrkivän Donald Trumpin puolesta. X nostaa Muskin twiittejä näkymään suurelle määrälle X:n yleisöä.
Sosiaalinen media ja tietoteknologia ovat johtaneet demokraattisen keskustelun romahtamiseen ja demokratian järkkymiseen kaikkialla maailmassa, Harari sanoo.
Hän näkee, että algoritmien jakaman disinformaation seurauksena luottamus demokratialle tärkeisiin instituutioihin kuten perinteiseen mediaan ja tieteellisiin laitoksiin rapautuu. Kun ihmiset eivät enää usko mihinkään, he pitävät uutisia toimittajien salaliittona ja tieteellisiä tutkimuksia tutkijoiden salaliittoina.
– Jäljelle jäävät vain anarkia ja diktatuuri. Silloin suurin osa ihmisistä valitsee diktatuurin, Harari pelkää.
Harari on huolissaan Yhdysvaltain demokratian horjumisesta marraskuun presidentinvaaleissa.
Vaalien voittaja saa vallan hallita maata ja sen ydinaseita neljä vuotta sillä ehdolla, että hän luovuttaa sen takaisin. Entäpä, jos presidentti käyttääkin valtaansa sementöidäkseen itsensä huipulle? Hararin mukaan Yhdysvaltain äänestäjät pelaavat tällä kertaa isoa uhkapeliä.
– Presidentti voi käyttää valtaansa varastaakseen seuraavat vaalit tai sulkeakseen riippumattoman median. Trumpista on nähty selkeitä todisteita siitä, että hän ei välttämättä halua luopua vallasta, Harari sanoo.
Tekoäly toimii jo sotatantereella
Harari varoittaa päätöksenteon ulkoistamisesta algoritmeille. Tekoäly tekee jo elämän ja kuoleman päätöksiä sotakentillä.
– Näemme Gazan sodassa ja myös Ukrainassa, että tekoäly päättää yhä useammin, mitä kohteita pommitetaan, sanoo Harari.
Lähi-idän sota koskettaa Hararia läheisesti. Hän on syntynyt ja kasvanut Israelissa ja toimii yhä professorina Jerusalemin heprealaisessa yliopistossa. Hän sanoo meneillään olevaa sotaa elinaikansa suurimmaksi tragediaksi.
– Tämän sodan tragedia on se, että sodalle ei ole objektiivista syytä. Välimeren ja Jordanjoen välissä on tarpeeksi maata, jolle rakentaa taloja, sairaaloita, tehtaita ja kouluja kaikille.
Harari uskoo rauhan mahdollisuuteen sitten, kun ihmiset ymmärtävät, että sekä israelilaisilla että palestiinalaisilla on yhtäläinen oikeus ja yhteys maahan.
– Ongelma on ihmisen mieli, joka uskoo fantasioihin ja myytteihin siitä, että jumala antoi tämän maan kansalle, Harari sanoo.
Hän syyttää Israelin johtajaa Benjamin Netanjahua paljosta ja sanoo Israelin hallituksen haluavan suur-Israelin rakentamista.
– Toivottavasti tulevaisuudessa saamme johdon, joka voi tuoda paremman elämän koko alueelle.
Meditaatiolla informaatioähkyä vastaan
Yuval Noah Harari välttää itse kännykän käyttöä ja etsii tiedon mieluiten kirjoista. Hän kuvailee elämäntapaansa informaatiopaastoksi. Siinä hän ottaa vastaan vain vähän hyvälaatuista tietoa, jonka sulattelee ajan kanssa kuin terveellisen ruoan.
Tekoälyä Harari kertoo käyttävänsä vain vähän, useimmiten tekstien kääntämiseen.
– Olen yllättynyt, miten hyvin se ymmärtää eri kieliä, hän sanoo.
Harari on meditoinut joka aamu ja ilta jo 25 vuotta ja vetäytyy vuosittain muutamaksi kuukaudeksi hiljaisuuteen. Hän sanoo sen opettavan itsetuntemusta ja vaimentavan ajatusten loputtoman hälyn.
– Sisäiset mielen myrskyt eivät synny todellisuudesta vaan tarinoista, joita kerromme itsellemme todellisuudesta, ihmissuhteistamme ja politiikasta. Jos oppii pitäytymään todellisuudessa, mieli on rauhallisempi, Harari neuvoo.
Harari muistuttaa, että tekoälyssä on hyviä puolia: se voi säästää ihmishenkiä keksimällä uusia hoitomuotoja vakaviin sairauksiin ja poistamalla inhimillisiä virheitä liikenteessä.
Avain tekoälyn kanssa elämiseen on Hararin mukaan sääntely. Yritysten pitää joutua vastuuseen algoritmien aiheuttamista vahingoista. Myös ihmiseksi tekeytyvät botit pitää kieltää.
– Tekoäly saa olla vuorovaikutuksessa ihmisen kanssa, jos se tunnistautuu tekoälyksi eikä väitä olevansa ihminen.
Harari panee toivonsa yhteispeliin: vanhanaikaisiin instituutioihin, joissa työskentelisivät ihmiskunnan parhaat kyvyt. Niitä tarvitaan valvomaan ja säätelemään tekoälyä ja teknologiafirmoja.
– Meidän täytyy oppia, että yhteiskunta nojaa instituutioihin, ei yksittäisiin neroihin tai karismaattisiin johtajiin, hän sanoo.
Korjaus 24.10.2024 kello 16:00: Jutussa väitettiin aiemmin virheellisesti, että tekoälyn ohjaama algoritmi jakaa Muskin päivitykset kaikille X:n käyttäjille.