Parikymppinen nainen astelee kerrostalokaksionsa huoneesta toiseen. Tavarat ovat hujan hajan, muutto on vielä käynnissä.
Kutsumme naista ”Mariaksi”. Tämä on hänen ensimmäinen oma asuntonsa.
Ennen muuttoaan hän vietti yli kaksi vuotta tahtonsa vastaisesti laitoshoidossa Pieksämäellä, Vaalijalan kehitysvammaisten kuntoutuskeskuksessa.
– En ymmärrä, että ihmisiä viedään ilman mitään perustetta pakkohoitoon, Maria sanoo.
Asunnossa on myös nuori mies. Hän on Marian kihlattu ”Roni”. Kaksikon epäonninen rakkaustarina on syy sille, miksi Maria suljettiin laitokseen.
Ylen MOT-toimitus kertoi Marian tilanteesta kesällä 2023. Asiantuntija piti tapausta vapaudenriistona ja ihmisoikeusloukkauksena.
Kaikki sai alkunsa, kun vanhempiensa kanssa Etelä-Savossa asunut Maria ihastui Roniin.
Sekä Marialla että Ronilla on kehitysvamma, mutta molemmat olivat täysivaltaisia päättämään omista asioistaan.
Maria muutti 23-vuotiaana Ronin luokse tuntien ajomatkan päähän Etelä-Pohjanmaalle. Samassa taloudessa asui myös Ronin äiti, jonka kanssa Marian vanhemmat riitaantuivat.
Marian vanhemmat kertoivat sosiaaliviranomaisille ja myöhemmin poliisille, että epäilivät äidin ja Ronin hyväksikäyttävän Mariaa taloudellisesti.
Marian tililtä oli muuton jälkeen käytetty pieniä summia rahaa muun muassa alkoholiin ja polttoaineeseen, mikä oli vanhempien mukaan epätyypillistä.
Vanhempien väitteiden mukaan Mariaa manipuloitiin ja häntä yritettiin eristää muusta maailmasta.
Toimittaja Jaakko Mäntymaa kertoo minuutissa, mistä tapauksessa on kyse:
Maria, Roni ja äiti kiistivät minkäänlaisen hyväksikäytön.
Epäilykset perustuivat alusta asti vanhempien kertomaan. Niiden pohjalta poliisi aloitti pitkän rikostutkinnan, jossa Ronia epäiltiin kavalluksesta, maksuvälinepetoksesta ja äitiä lisäksi pahoinpitelyn yrityksestä.
Kun Maria ei halunnut muuttaa pois Ronin ja äidin asunnosta, hänet määrättiin Vaalijalaan hoidettavaksi vastoin tahtoaan.
Maria oli kuin tutkintavankeudessa
Marian tahdon vastainen erityishuolto oli sidottu rikostutkintaan. Vaalijalan näkemys oli, että häntä oli pidettävä laitoksessa ainakin niin kauan kuin poliisi tutki asiaa.
Asiakirjoista sai kuvan, että Maria ei ollut pakotettuna Vaalijalassa oman vointinsa vuoksi, vaan siksi, että oli päättänyt viettää aikaansa väärien ihmisten seurassa.
Laki asettaa tahdosta riippumattomalle erityishuollolle tiukat reunaehdot. Henkilön on muun muassa vakavasti vaarannettava oma tai muiden terveys ja turvallisuus.
Perus- ja ihmisoikeuskysymyksiin erikoistunut dosentti Pauli Rautiainen arvioi, että Marian kohtelu täytti vapaudenriiston kriteerit.
Hän vertasi tilannetta tutkintavankeuteen, jossa vangittua – Mariaa – ei epäilty mistään rikoksesta.
– Meillähän on erittäin tiukkoja määräaikoja sille, miten me normaalisti voimme pitää henkilön vapautta riistettynä poliisitutkinnan turvaamiseksi. On selvää, että tässä tapauksessa on menty kaikkien määräaikojen yli vieläpä sellaisen asian yhteydessä, joka ei meidän normaalissa ajattelussa oikeuttaisi vapaudenriistoa laisinkaan, Rautiainen sanoi.
Maria haki useaan otteeseen vapauttaan hallinto-oikeuden kautta, ilman tulosta.
Syyttäjä: rikosepäily perustui vanhempien kertomaan
Aluesyyttäjä teki asiassa syyttämättäjättämispäätöksen lokakuussa 2023.
”Epäily on perustunut pääosin [Marian] vanhempien [äidin ja isän nimi] saamaan käsitykseen tapahtumien kulusta” , päätöksessä lukee.
Syyttäjän mukaan Marian rahankäyttö ei ollut epätavallista, eikä näyttöä rikoksista ollut. Rikostutkinta kesti yli puolitoista vuotta.
Maria alkoi elätellä toiveita siitä, että hän saisi viettää joulun kihlattunsa kanssa. Lain mukaan tahdon vastainen erityishuolto on purettava heti, kun sen edellytykset eivät enää täyty.
Marian toive osoittautui kuitenkin turhaksi.
Vaalijala katsoi edelleen, että Maria on Ronin ja tämän äidin tahdon alla ja vakavassa vaarassa joutua hyväksikäytetyksi.
Asiakirjoista selviää, että Vaalijala pelkäsi Marian joutuvan myös lähisuhdeväkivallan uhriksi, jos hänet vapautettaisiin.
On epäselvää, mihin Vaalijalan pelot ja epäilykset perustuivat.
MOT pyysi haastattelua sekä Marian vanhemmilta että Vaalijalalta.
Vanhemmat eivät halunneet kommentoida. Vaalijala puolestaan ei kommentoi yksittäisen asiakkaansa tapausta.
Maria vapautui tahdosta riippumattomasta erityishuollosta lopulta keväällä 2024. Vaalijala ei katsonut hänen enää olevan vakavassa vaarassa.
Nyt Maria asuu kerrostaloasunnossa, joka on palvelutalon yhteydessä. Tapaamme hänet heinäkuussa. Muutto on vielä kesken.
Myös Roni on paikalla, mutta vain käymässä. Maria kertoo, että he eivät saa asua yhdessä.
Maria on velvoitettu pitämään yhteyttä hoitohenkilökuntaan sekä vastaanottamaan kuntoutusta.
Lisäksi Marian vapautta rajoittaa edunvalvoja, joka hänelle määrättiin laitosjakson aikana.
Edunvalvonnan purkaminen ei välttämättä ole nopeaa tai yksinkertaista. Edunvalvojalla on laajat oikeudet päättää muun muassa Marian rahankäytöstä ja asuinpaikasta.
Tapaus jätti pelon
Maria pelkää, että hänet suljetaan laitokseen uudestaan, jos hän ei käyttäydy, kuten toivotaan.
Päivä, jona sosiaaliviranomaiset ja poliisi hakivat hänet Vaalijalaan, kummittelee mielessä.
– Poliisit tulevat hakemaan ilman mitään näyttöä, siitä on jäänyt hyvin vahva pelkotila. On todella tärkeää, että tämmöinen ei toistu enää ikinä. En halua, että kukaan joutuisi kokemaan vastaavaa.
Maria ja Roni saivat tavata toisiaan laitosjakson aikana vain muutamia kertoja.
Se tuntui Mariasta väärältä. Yhdessä olo on turvallinen.
– Hän hyväksyy minut sellaisena ihmisenä kuin olen. Hän ei tuomitse minua.
Haaveissa on yhteinen koti, avara ja valoisa omakotitalo.
Marian ja Ronin nimet on muutettu, koska he ovat poikkeuksellisen haavoittuvassa asemassa. Samasta syystä jutussa ei kerrota tarkkoja asuinpaikkoja tai Marian ja Ronin lähipiiriin kuuluvien nimiä.